28 stycznia 1945 roku Armia Czerwona zajęła miasto Kreuz (dzisiejszy Krzyż Wielopolski). Niektórzy nadal upamiętniają tę datę wpisując się w retorykę rodem z czasów PRL-u jako „powrót do macierzy” czy o zgrozo jako „wyzwolenie”.
Na przestrzeni wieków Ziemia Krzyska znajdowała się w granicach Królestwa Polskiego, lecz używanie w kontekście wydarzeń z roku 1945 określeń „powrót”, „wyzwolenie” narzuca jednoznaczną i jednostronną interpretację dziejów.
Powojenna polityka wobec ziem poniemieckich miała na celu sprawienie wrażenia, iż ziemie te trafiły wreszcie tam gdzie ich miejsce. W końcu nastała swoista sprawiedliwość dziejowa.
Diabeł jak zawsze tkwi w szczegółach. Badając dokumenty z tego okresu ciężko odnaleźć świadectwa „wyzwolenia” czy „powrotu do macierzy”. Warto w tym miejscu spróbować odpowiedzieć sobie na kilka pytań.
  • Kogo wyzwalali czerwonoarmiści w mieście 28 stycznia 1945 r.?
  • Czy w tym dniu miasto wróciło do macierzy?
  • Czy zniszczenie blisko 50% zabudowy można nazywać wyzwoleniem?
  • Kiedy Polacy przejęli władzę w mieście?
  • Gdzie była „macierz” Polaków wysiedlanych i przesiedlanych z Kresów Wschodnich na te ziemie?
Polacy przybyli na Ziemie Krzyską w różnych okolicznościach. Jedni z Wielkopolski, inni z Polski Centralnej, jeszcze inni z Kresów Wschodnich. To oni zbudowali Ziemię Krzyską dla nas. Upamiętnijmy ich dzieło, ich wysiłek i trud włożony w odbudowę życia po wojennej zawierusze. Pielęgnujmy pamięć i tożsamość naszych przodków, a nie sowieckich żołnierzy.

Zachęcamy do zapoznania się z publikacją lokalnego historyka Pana Tomasza Molendy. W publikacji autor wskazuje kiedy faktycznie nastąpiło zajęcie Krzyża przez Armię Czerwoną.

W najbliższych dniach minie kolejna rocznica zajęcia miasta Krzyż (Kreuz) przez Armię Czerwoną. Chciałbym poruszyć kilka kwestii związanych z tym wydarzeniem, a jest to wydarzenie dla historii miejscowości, w której mieszkamy przełomowe.

Pisząc o faktach z początku 1945 roku, będę posługiwał się terminem „zajęcie miasta Krzyż”, gdyż moim zdaniem nie sposób traktować owych wydarzeń w kategoriach „wyzwolenia” jak to się zwykło określać (np. „Miasto zostało wyzwolone po ciężkich walkach 27 stycznia 1945 roku”, cyt. za http://krzyz.pl/historia-1.html). W swym artykule skupię się przede wszystkim na dacie zajęcia Krzyża, gdyż jest to zagadnienie nadal kontrowersyjne. Zwykło się przyjmować, że wydarzenie to miało miejsce 27 stycznia 1945 roku i data ta traktowana była jako dzień „wyzwolenia”/ „powrotu do macierzy”. 

W swym artykule postaram się wykazać, że zajęcie miasta nastąpiło nie 27 stycznia, jak utrzymuje się po dziś dzień w wielu publikacjach i stronie internetowej naszej miejscowości, a 28 stycznia 1945 roku.

Praca historyka polega przede wszystkim na krytycznej analizie dokumentów, więc przyjrzyjmy się co mówią one na ten temat. Źródłami historycznymi bezpośrednio opisującymi fakt zajęcia miasta były przede wszystkim komunikaty wojenne. Zanim je przytoczę, muszę wyjaśnić że komunikaty z danego dnia podawały informacje z dnia poprzedniego, tj. jeśli zajęto jakąś miejscowość, to dopiero nazajutrz informował o tym komunikat wojenny. W przypadku Krzyża informacje na ten temat znajdujemy w dokumentach wydanych 29 stycznia 1945 roku. Zarówno Rosjanie jak i Niemcy informują w tym dniu o wydarzeniach związanych z miastem zamieszkanym dziś przez nas. Pierwsi piszą iż: „wyzwolono Lukatz-Kreuz” (cyt. za B. Dolata, „Wyzwolenie Polski 1944- 1945”, wyd. MON, Warszawa 1974 r., s. 555), drudzy natomiast iż: „utracono ważny węzeł kolejowy Kreuz” (cyt. za A. Łęszczak, „Rocznik Nadnotecki” tom XV- XVI, 1984- 1985 r., za: Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht Frankfurt am Main, 1964 r.). Podsumowując jeśli komunikaty wojenne podają w dniu 29 stycznia 1945 roku fakt zajęcia/ utraty miasta Kreuz (Krzyż), to uprawnione jest twierdzenie że wydarzenie to miało miejsce dzień wcześniej.

Ale to nie wszystkie źródła, które mówią nam o zajęciu Krzyża przez Armię Czerwoną pod koniec stycznia 1945 roku. Ciekawych informacji dotyczących wspomnianych wydarzeń dostarczają dokumenty z cmentarza wojennego w Pile Leszkowie. Na cmentarz ten przenoszono żołnierzy ekshumowanych z terenów nad Notecią, m.in. z Krzyża. W dokumentach znajdujemy listę 49 żołnierzy (30 znanych z imienia i nazwiska oraz 19 bezimiennych), którzy polegli w Krzyżu lub bezpośredniej okolicy w styczniu 1945 r. i byli pochowani na dzisiejszym Placu Zwycięstwa znajdującym się w naszym mieście. Przy jednym z żołnierzy ujętych w ewidencji poległych znajdujemy mocną wskazówkę dotyczącą daty zajęcia miasta Krzyż. Dowiadujemy się albowiem, iż Czikowani Michail Stiepanowicz, zginął 28 I 1945 r. i „został pierwotnie pochowany prowincja Brandenburgia m. Lukatz Kreutz”.

Kolejnym bezpośrednim śladem wskazującym na datę zajęcia Krzyża są wspomnienia zebrane przez Annę Wylegałę pośród polskich świadków historii. W relacji Leona Lali, który przebywał w tym czasie jako robotnik przymusowy we wsi Brzegi (ówczesne Kienwerder), pada stwierdzenie iż „Ruski weszli w niedzielę rano…” ( cyt. za. materiały przesłane autorowi przez Annę Wylegałę), i tu trzeba wskazać że 28 stycznia 1945 roku przypadała właśnie niedziela, i jest to kolejne źródło wskazujące tę datę jako dzień wkroczenia Armii Czerwonej do Krzyża.

Gdyby ktoś chciał innej relacji dotyczącej dnia 28 I 1945 roku powinien zapoznać się również z 17 numerem Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego z 2010 roku a dokładniej z wspomnieniami Horsta Wewetzera, który brał udział jako niemiecki żołnierz w walkach z Armią Czerwoną o Krzyż. Jego jednostka wsparcia artylerii zajmowała północny kraniec miejscowości i jak wspomina autor 28 stycznia około 10 rano wycofywała się z miasta przez most w Łokaczu w kierunku Drawin.

Przebieg walk w Krzyżu i okolicach podobnie jak w/w niemiecki żołnierz rekonstruują w swej książce zatytułowanej „Wał Pomorski” Janusz Miniewicz i Bogusław Perzyk. Autorzy piszą, iż Sowieci podeszli pod Krzyż 27 stycznia 1945 r., natomiast zajęcie miasta miało według nich nastąpić 28 stycznia w godzinach okołopołudniowych. Miasto zostało zajęte przez Oddział Wydzielony 5. Armii Uderzeniowej dowodzony przez płk. Charytona Teodorowicza Jesipienkę po walkach z oddziałem niemieckim w sile kompanii (Horst Wewetzer wspomina natomiast o batalionie).

Warto podkreślić że zajęcie miasta było dla Sowietów niezwykle ważne ze względu na duży węzeł kolejowy oraz cztery mosty, którymi można było przetransportować ciężki sprzęt wojskowy przez Drawę.

Podsumowując trzeba jednoznacznie stwierdzić że wkroczenie Armii Czerwonej do Krzyża (Kreuz) nastąpiło 28 stycznia 1945 roku. W swym artykule podałem wiele różnych źródeł informacji tę datę potwierdzających. Podkreślić należy iż wbrew obiegowym opiniom Niemcy próbowali bronić miasta i okolicy. Nie ma również pokrycia w faktach potoczna opinia iż w walkach tych brały udział polskie oddziały (ślady tego błędnego przekonania znajdziemy na cmentarzu miejskim).

Innym ciekawym zagadnieniem jest przyczyna i okoliczności błędnego ustalenia daty zajęcia miasta na dzień 27 stycznia i długi czas trwania w tym przekonaniu. Być może zapyta ktoś: czy jeden dzień coś zmienia? A może lepiej nie zawracać sobie nim głowy? Ja natomiast twierdzę iż w historii ważne jest stawianie pytań, i szukanie na nie odpowiedzi popartych źródłami historycznymi.

– Tomasz Molenda